Formacja ministrantów w Archidiecezji Katowickiej
W latach pięćdziesiątych zorganizowano pierwszy kurs duszpasterski poświęcony sprawie ministrantów. Było to 30 września 1957 r. w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym w Krakowie. Ów kurs został powtórzony na kursie wstępnym Śląskiego Seminarium Duchownego w Tarnowskich Górach w dniu 17 grudnia 1957 r. W czasie kursu w Tarnowskich Górach jeden z referatów wygłosił ks. F. Blachnicki nt. „Środki nadzwyczajne duszpasterstwa ministrantów (rekolekcje, pielgrzymki, uroczystości itp.)”. Księża pracujący w duszpasterstwie byli inspirowani do podejmowania różnych udoskonaleń i inicjatyw formacyjnych przez dekanalnych duszpasterzy służby liturgicznej, a ci z kolei mieli spotkania z duszpasterzem diecezjalnym Służby Liturgicznej przynajmniej dwa razy w roku. Środki prowadzące do formacji służby liturgicznej są różne. Zależy to przede wszystkim od zaangażowania się duszpasterza w tą formację.
Po Soborze Watykańskim II w Polsce odbyły się między innymi synody następujących diecezji: gdańskiej w 1973 r., poznańskiej w 1968 r., katowickiej w latach 1972-75 i krakowskiej w latach 1972-79. Wyżej wymienione synody okazały zainteresowanie duszpasterstwem służby liturgicznej. Synod diecezji katowickiej podał regulamin diecezjalnego duszpasterstwa służby liturgicznej. W świetle tego regulaminu organizacja duszpasterstwa w diecezji wygląda następująco: istnieje Diecezjalne Duszpasterstwo Służby Liturgicznej kierowane przez diecezjalnego duszpasterza służby liturgicznej. Pomagają mu między innymi: diecezjalny duszpasterz ministrantów i diecezjalny duszpasterz lektorów. Kolejnymi szczeblami organizacyjnymi są: dekanalny duszpasterz służby liturgicznej i parafialny duszpasterz służby liturgicznej.
Mówiąc o formacji ministrantów „w duchu liturgii” należy podkreślić, że odpowiedzialnością za ten element wychowania obarczeni są przede wszystkim duszpasterze. Ich bezpośrednie przygotowanie dokonuje się w seminarium duchownym.
Spotkanie formacyjne
To podstawowy środek formacyjny. Każde spotkanie powinno być ubogaceniem duchowym, ministranta. Spotkania formacyjne odbywają się co tydzień i w zależności od podejścia i umiejętności, mają prowadzić do rozwoju ministranckiego ducha na chwałę Bożą. Brak umiejętności lub lekceważące podejście duszpasterza może przerodzić takie spotkanie w „świętą tresurę”. W diecezji katowickiej- gdy chodzi o spotkania formacyjne, istnieje dość dobra praktyka którą Z. Bochenek nazywa „szkołą śląską”. Według tej właśnie szkoły, takie spotkanie formacyjne składa się z dwóch części: wychowania do liturgii przez liturgię oraz omówienia spraw organizacyjnych, porządkowych itp. na najbliższy tydzień. Szczegółowego opracowania metod i sposobów prowadzenia takich spotkań dokonał ks. Franciszek Blachnicki. Są to metody i sposoby opracowane na podstawie doświadczeń śląskich, pierwszą część spotkania ks. Blachnicki nazywa „godziną ministrancką”, zaś omówienie spraw porządkowych – „apelem tygodnia”. Godzina ministrancka składa się z dwóch elementów: wiedzy religijnej i szkolenia liturgicznego. Powinna to być godzina „w czasie której ministranci odkrywaliby i przeżywali radośnie swoje powołanie ministranckie, pogłębiając je i utrwalając przy zdobywaniu odpowiedniej wiedzy i umiejętności oraz kształtowaniu odpowiednich podstaw wewnętrznych jakich domaga się to powołanie”. Godzina taka, powinna zawierać następujące elementy:
- modlitwa
- Słowo Boże związane z tematem
- znak względnie symbol, wokół którego osnuta jest dana godzina ministrancka
- opowiadanie, względnie pouczenie związane z tematem
- pieśń i muzyka
- ćwiczenia i praca chłopców
Chodzi o wszelkie zajęcia chłopców niekoniecznie związane z liturgią, ale także wszelkiego rodzaju gry i zabawy. Drugi element cotygodniowego spotkania to tzw. „apel tygodnia”, który ma na celu przede wszystkim formację osobowości, utrzymanie karności i przyzwyczajanie do systematycznego pełnienia dyżurów. Aby opiekun ministrantów mógł owocnie przeprowadzić cotygodniowe spotkania w parafii, musi mieć konkretne pomoce formacyjne. Oprócz teczek wydawanych po każdym ogólnopolskim spotkaniu diecezjalnych duszpasterzy, w diecezji katowickiej wydano podręczniki formacyjne ministrantów, dostosowane do warunków i potrzeb diecezji.
Dakanalne dni skupienia
Kolejnym środkiem formacyjnym są Dekanalne Dni Skupienia dla Ministrantów. Ich praktykę zapoczątkował w roku 1958 ks. biskup koadiutor (w Kościele katolickim duchowny wyznaczony przez władze kościelne do pomocy duchownemu wyższego stopnia) Herbert Bednorz. On to wydał w związku z tym list do księży proboszczów Dekanatu Chorzowskiego. Celem każdego dnia skupienia- nie tylko dla ministrantów jest uświadomienie sobie sensu i potrzeby pracy nad samym sobą. Punktem najważniejszym dnia skupienia jest Spowiedź Święta, do której ministranci przygotowują się w czasie tego dnia dzięki kapłanowi prowadzącemu. Dekanalne Dni Skupienia odbywają się dwa razy w roku: w okresie Adwentu lub Bożego Narodzenia oraz przed wakacjami letnimi. Jest to zalecenie I synodu Diecezji Katowickiej. W czasie takiego dnia ministranci mają doskonałą okazję do dyskusji na temat służby liturgicznej w pobliskich parafiach, do zwrócenia uwagi na różnice w wykonywaniu funkcji liturgicznych itp. Dla duszpasterstwa ministrantów jest to okazja do ujednolicenia służby w dekanacie, potem w diecezji i wreszcie w całej Polsce. Zasadniczo taki dzień skupienia przeprowadza Dekanalny Duszpasterz Ministrantów w porozumieniu z księdzem dziekanem dekanatu i proboszczami. Aby tematyka Dekanalnego Dnia Skupienia była jednolita w całej diecezji, duszpasterz prowadzący otrzymuje wcześniej tematy nauk na dany dzień, podane przez Referat Duszpasterski.
W takim dniu skupienia obowiązkowo biorą udział ministranci z klas od IV- VI szkoły podstawowej. „Starsi natomiast pozostają w parafii, celem służenia przy nieszporach i mszy świętej wieczornej. Program takiego dnia skupienia składa się z pieśni na rozpoczęcie „Przybądź Duchu Stworzycielu”, nauki, po której następuje krótki rachunek sumienia, przećwiczenie pieśni do mszy św., drugiej nauki po której następuje wspólne przygotowanie do Spowiedzi Świętej i sama spowiedź. Po zakończeniu Sakramentu Pokuty, rozpoczyna się Eucharystia a po niej nabożeństwo zakończeniowe połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramętu. „Dekanalny Dzień skupienia ma być dla ministrantów przeżyciem radości płynącej z pojednania z Chrystusem. Ma on także stać się przeżyciem radości z przebywania z braćmi służącymi Panu”.
Rekolekcje wakacyjne
Pierwsze diecezjalne rekolekcje ministranckie miały miejsce w roku 1958, a prowadził je ks. Franciszek Blachnicki i nosiły one nazwę „Oazy Dzieci Bożych”. Przyczynił się do tego ks. bp koadiutor Herbert Bednorz, wydając pismo- list do księży proboszczów i dziekanów, upowszechniając te rekolekcje na skalę diecezjalną. Kolejny rozwój rekolekcji ministranckich nastąpił po I Synodzie Diecezji Katowickiej.
Rekolekcje ministranckie dają okazję i możliwość wyrównania formacji liturgicznej chłopców, jeśli ta byłaby nierównomierna. „Rekolekcje są przeprowadzane według programu przygotowanego w oparciu o główne etapy ewangelizacji, które wyznaczają tematykę na poszczególne dni rekolekcyjne (otwarcie się na Jezusa, przyjęcie Jego Słowa, przeżycie jedności z Jezusem w Eucharystii, diakonia i martyria) i ukierunkowane są przeżyciowo”. Formacja liturgiczna w czasie rekolekcji dokonuje się poprzez staranne przygotowanie liturgii uwzględniając poszczególne funkcje liturgiczne oraz przygotowując modlitwę wiernych. „Wakacyjne Rekolekcje Ministrantów posiadają charakter trzystopniowy. W rekolekcjach I stopnia biorą udział ministranci kończący V klasę szkoły podstawowej, spełniający w parafii funkcję ministranta światła. W rekolekcjach II stopnia uczestniczą ministranci po ukończeniu VI klasy, pełniący funkcję ministranta księgi i krzyża. W rekolekcjach III stopnia uczestniczą ministranci z I, II lub III klasy gimnazjum, w ciągu roku spełniający posługę ministranta ołtarza.
Kurs lektora i psałterzysty
W formacji liturgicznej ministrantów upowszechnił się termin „lektor” jako odnoszący się do ministranta, który czyta w zgromadzeniu liturgicznym Słowo Boże. Taki ministrant nie nazywa się lektorem, lecz Ministrantem Słowa Bożego. Posługa lektora jest funkcją mężczyzny, który został do tej posługi ustanowiony i który- w polskich warunkach- jest alumnem przygotowującym się w Seminarium Duchownym do kapłaństwa. Ministrant Słowa Bożego nie jest ustanowiony do posługi lektora, lecz należy do tych wiernych, którzy po odpowiednim przygotowaniu otrzymują upoważnienie do czytania Słowa Bożego w czasie Świętej Liturgii. Kurs Ministrantów Słowa Bożego odbywa się w dekanatach. Za zorganizowanie kursu, czuwanie nad jego przebiegiem, odpowiedzialny jest- w porozumieniu z księdzem dziekanem- dekanalny duszpasterz Służby Liturgicznej.
Psałterzysta- to ministrant wykonujący- śpiewający psalm w zgromadzeniu liturgicznym. Tu również należy odróżnić funkcję psałterzysty od choralisty. Psałterzysta śpiewa psalmy w zgromadzeniu liturgicznym. Choralista zaś nie ma prawa tego czynić. Jego zadaniem- funkcją jest prowadzenie śpiewu w czasie Liturgii. Do śpiewów tych można zaliczyć między innymi pieśni, aklamacje itp. Psalmy, które śpiewa psałterzysta to również Słowo Boże. Jedną z ksiąg Starego Testamentu jest właśnie księga psalmów. Dlatego do funkcji psałterzysty może być dopuszczony dopiero Ministrant Słowa Bożego. Chłopiec taki musi sprostać nie tylko wymaganiom stawianym do poprawnego czytania, ale musi się też odznaczać dobrym słuchem i głosem do śpiewania, by Słowo Boże które śpiewa było refleksją dla wiernych i przysparzało chwały Bożej. Dlatego też bardzo często łączy się kurs Ministranta Słowa Bożego z kursem psałterzysty. „Prowadzący te kursy dekanalni duszpasterze służby liturgicznej korzystają z materiałów przygotowanych przez diecezjalne duszpasterstwo lektorów, psałterzystów i kantorów, oraz z opublikowanych z tej dziedziny propozycji”.
Święta patronalne i spotkania okolicznościowe
„Proces formowania wspólnot ministrantów musi przebiegać w atmosferze radości. Są zatem konieczne takie chwile i takie sytuacje, kiedy ta radość się wyzwoli i uzewnętrzni. Właściwą okazją do tego są święta patronalne.
W diecezji katowickiej ministranci czczą dwóch swoich patronów: św. Tarsycjusza- 21 listopada oraz św. Jana Bosko- patrona duszpasterzy Służby Liturgicznej- 31 stycznia. W te dni wszyscy ministranci w diecezji obchodzą swoje „imieniny”. Są to szczególne okazje, które gromadzą ministrantów wraz ze swoimi rodzicami na uroczystych Mszach Świętych w ich intencji. Czasami podczas takiej mszy świętej ma miejsce przyjęcie nowych chłopców do grupy ministrantów tzw. „święcenia ministranckie”.
Po mszy św. Jest okazja do radosnej agapy połączonej z podsumowaniem kończącego się roku, planami na przyszłość. Jest to okazja do zabawy, do wspólnych konkursów, po prostu dzień wyjątkowy. Dla rodziców jest to również okazja do podzielenia się swoimi refleksjami, problemami ale też radościami dotyczącymi ich synów którzy kiedyś dostąpili zaszczytu powołania przez Pana do Służby Liturgicznej.
Okazją do takich sporadycznych spotkań są nie tylko wspomnienia swoich patronów. W wielu parafiach ministranci wraz z rodzicami gromadzą się na kolędowych śpiewach połączonych z opłatkiem, na różnych zawodach sportowych i olimpiadach dekanalnych i diecezjalnych, konkursach wiedzy religijnych itp. Ich ilość i przebieg zależą w głównej mierze od duszpasterza ministrantów ale też od samej grupy. Pamiętać należy, że takie spotkania są jakby „dodatkowymi” elementami formacji ministrantów i nie mogą one zastąpić podstawowych środków formacji.
Diecezjalne pielgrzymki ministranckie
Pielgrzymka służby liturgicznej to także jeden ze środków formacji ministrantów. Gromadzi ona ministrantów z całej diecezji, czasami towarzyszą im rodzice. Tak jak istnieją pielgrzymki różnych grup i stanów, tak też ministranci mają swoją coroczną pielgrzymkę. Wspomnieć należy, że diecezjalna pielgrzymka ministrantów to okazja do głębokiego przeżycia religijnego, do wspólnego świadectwa swojej wiary i przynależności do Pana Jezusa.
Dla duszpasterzy tak parafialnych, jak też dekanalnych i diecezjalnych jest to okazja do zwrócenia uwagi na poziom formacji ministrantów w skali diecezji, do zwrócenia uwagi na braki i niedopatrzenia w formacji ale też do podzielenia się osiągnięciami i „efektami” cierpliwej, wytrwałej formacji.
Ministranci z poszczególnych parafii mogą się przekonać, że nie są małą parafialną grupką, lecz że jest ich naprawdę cała rzesza młodych rycerzy Chrystusa. W czasie pielgrzymki jest okazja do wypowiedzenia się diecezjalnego duszpasterza ministrantów na temat jednolitości służby liturgicznej w czasie zgromadzeń liturgicznych. Pielgrzymka ministrantów to również pewien niemały wysiłek dla chłopców, zwłaszcza gdy udają się na nią pieszo. Jest to więc także wychowanie do ofiary- do poświęcenia swoich sił, swojego czasu Temu, który jest celem życia każdego z nas. Jest to też dla chłopców przykład naśladowania dwunastoletniego Jezusa pielgrzymującego do Jerozolimy. Mający 12 lat Jezus zapytany przez Matkę o przyczynę pozostania w świątyni odpowiada: „Czemuście Mnie szukali?, czy nie wiedzieliście że powinienem być w tym, co należy do mego Ojca?”.
Ze wspólnot ministranckich bardzo często wyrastają kapłani Chrystusa. Bardzo dużo powołań kapłańskich „budzi się” właśnie wśród ministrantów przeżywających swoją formację. Wielu obecnych kapłanów pytanie dwunastoletniego Chrystusa dzięki prawidłowej formacji odebrało właśnie do swojej osoby by teraz w wyjątkowy sposób przez życie pielgrzymować do Pana, pociągając za sobą do Niego następnych gorliwych chłopców, którzy pod ich okiem będą się coraz bardziej zbliżali do swego Mistrza.
Maciej Lewandowski - ministrant parafii Opatrzności Bożej Katowice-Zawodzie
